شیوه های و گرایش های معماری در تهران

توسعه و تحول شهر تهران به اوایل پایتختی آن در دوره قاجار باز می گردند. همچنین معماری بناهای تهران نیز به موازات گسترش و توسعه این شهر تحول یافته است. دسته بندی این اشكال خاص و متفاوت تحت عنوان شیوه ها و گرایشات معماری و شناخت اجمالی ویژگی و خصوصیات هر كدام از آنها موضوع این مقاله می باشد.

حدوداً تا اواسط دوره قاجار، معماری شهر تهران عمدتاً معماری سنتی رایج این مرز و بوم بود، كه هنوز نظایر آن در بسیاری از شهرهای حاشیه كویر خودمان وجود دارد، هنوز در ارتباط با معماری غرب قرار نگرفته، و ریشه های سنتی و بومی خود را داشت. این معماری در ارتباط با اصول معماری سنتی، ویژگی های اقلیمی، شرایط جغرافیایی و در قالب ساختارهای یك شهر سنتی شكل گرفته بود.

عمده ترین ویژگی این درون گرایی آن بود. تظاهر اصلی بناها به سمت درون بوده، داشتند. حتی نور مورد نیاز از آنها نیز از طریق حیاط های داخلی تأمین می گردید. این م عماری كه در ارتباط با مجموعه شرایط یك شهر سنتی به مطلوب ترین و زیبا ترین اشكال دست یافته بود، با تغییر شكل این ساختار سنتی دستخوش تحول بسیار می گردد. تغییر شكل ساختار سنتی شهر نیز معمول تحولاتی است كه از دوران قاجار در جامعه ایران روی می داد.

آغاز تحولات در جامعه ایران از اواسط دوران قاجار و هم زمان با ایجاد ارتباطات وسیع تر با جوامع اروپایی می باشد، معماری تهران نیز از همان زمان تأثیر از مسائل ناشی از تحولات، از سبك ها و شیوه های معماری و شهرسازی غربی تأثیر فراوان می یابد.

عوامل ذیل كه ارتباط بیشتری با بحث ما دارند، در شروع تحولات معماری آن زمان تهران تأثیر بسزایی داشته اند:

معرفی اشكال جدیدی از سازمان های اداری خدماتی طبق الگوهای غربی.

معرفی انواع سبك های معماری متداول آن زمان اروپا از طریق معماران اروپایی به هنگام طراحی و ساخت بناهای دولتی در تهران.

معرفی شیوه شهرسازی در توسعه اولیه تهران قدیم.

انواع شیوه های معماری كه در آن زمان رایج شدند به شرح ذیل می باشند:

معماری التقاطی اروپا

از شیوه های رایج در آن دوران كه توسط اروپائیان وارد شد، معماری التقاطی قرن 19 اروپا است كه عمدتاً با همان سبك و سیاق نیز در طراحی برخی از بناهای تهران به كار رفته است در این شیوه تلفیقی از سبك های گذشته اروپا و یا از سبك خاصی بر اساس عملكرد و یا موقعیت قرار گیری بنا استفاده می كردند. ساختمان قدیم تلگرافخانه در حاشیه میدان توپخانه، ساختمان برخی سفارتخانه ها، همچنین بناهای اطراف میدان میدان حسن آباد نظایریز از این شیوه هستند.

شیوه معماری اواخر قاجار

شاخه ای از معماری این دوره را كه در آن تلفیقی از معماری سنتی ایران با معماری التقاطی اروپا به عمل آمده است، شیوه معماری اواخر قاجار می نامند. با تركیب این دو شیوه تغییر ماهوی در ساختار فضایی و ارتباطی ساختمان های جدید در مقایسه با ابنیه سنتی به وجود آمد. تغییر در پلان ساختمان، تلفیق عناصر و اشكال معماری غرب با معماری سنتی استفاده از تكنیكها و مصالح ساختمانی مناسب تر و بكارگیری شیروانی برای پوشش بام ها كه قبلاً توسط معماران اروپایی در ساختمان های با سبك التقاطی معرفی شده بودند و ویژگی های عمده ساختمان های این شیوه هستند.

برخی ساختمانهای واقع در خیابان ناصر خسرو منجمله بنای سردر شمس المعاره، ساختمان قدیم شهرداری در ضلع شمالی توپخانه، و بسیاری از ساختمانهای واقع در محدوده های مجاور ارگ قدیم تهران با این شیوه بنا شده اند. همچنین بسیاری از ساختمانهای كلاه فرنگی، و یا ویلاها و كاخ های ساخته شده در شمیران و در اطراف تهران در طی آن دوران همگی تلفیقی از شیوه های معماری التقاطی اروپایی و معماری سنتی ایران بودند.

با شروع دوره رضا شاه كل ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی كشور متحول می گردد. تشكیلات اداری بسط یافته و ارائه خدمات اجتماعی با الگوی اروپایی آغاز می شود. توسعه های شهری تهران در مقیاس وسیع تری با الگوی شهرسازی غرب شكل می گیرد. و ورود اتومبیل، تأثیر بسزائی در شكل توسعه شهر می گذارد. مجموعه این عوامل امكان فعالیت بسیاری از شركت ها و مهندسان خارجی را در توسعه های جدید شهرهای ایران و در احداث ساختمان های جدید اداری و آموزشی و …. در سراسر كشور و منجمله در تهران فراهم می نماید كه مهندسان اروپایی، روسی و معدودی معماران و مهندسان ایرانی در این گروه هستند. در همین دوران است كه دانشجویان ایرانی تحصیل كرده خارج نیز كه به وطن بازگشته اند به فعالیت های ساختمان سازی می پردازند.

در دوره رضا شاه، علاوه بر ادامه شیوه معماری اواخر قاجار و معماری التقاطی اروپا «جنبش هنر نو»، «شیوه معماری اوایل مدرن» و در ادامه آن (در اواخر همین دوره) «معماری مدرن» نیز نضج پیدا نمود. همچنین در این دوره فعالیت زیادی در ارتباط با ایجاد یك «سبك ملی» كه بازگو كننده تاریخ و فرهنگ كهن این سرزمین باشد به عمل آمد.

جنبش هنر نو و شیوه معماری اوایل مدرن

بسیاری از مهندسان خارجی و یا دانشجویان ایرانی كه در ابتدای قرن حاضر میلادی در اروپا به تحصیل پرداخته یا در این حرفه فعال بودند، با آشنایی و تسلط كامل نسبت به «جنبش هنر نو» و «جنبش مدرنیسم» كه در آن دوران متداول و یا در دست شكل گیری بود به ایران بازگشته و به فعالیت می پردازد. جنبش هنر نو در درون خود گرایش های متفاوتی را به وجود آورد كه تأثیر هر كدام در معماری ساختمان های تهران قابل مشاهده است. بخش عمده ای از معماری شهر تهران در چهار دهه اول این قرن متأثیر از این جنبش و گرایش های متنوع آن بوده است.

«شیوه معماری اوایل مدرن» یكی از گرایش های عمده ای است كه در بسیاری از ساختمانهای آن دوره تهران قابل مشاهده است. اصول منطق گرایی (Rationalism) در این شیوه از اهمیت برخوردار بوده و در ادامه همین شیوه اصول معماری مدرن نیز تدوین می شود مجموعه این كارها تا حدی نیز با تلفیق شرایط اقلیمی، فرهنگی و …. ویژگی و هویت خاصی به خود گرفته است.

وارطان هوانسیان، گابریل گوركیان از معمارانی هستند كه در رأس و همراه با آنان بسیاری از معماران دیگر با شیوه های معماری اوایل مدرن و سپس معماری مدرن در تهران به فعالیت پرداخته اند كه هنوز هم مجموعه این ساختمان ها در میان بافت مركزی شهر تهران واقع در خیابانهای لاله زار، جمهوری انقلاب، سعدی و …. از فضاهای شهری، نماهای خیابانی بسیار زیبایی برخوردار هستند.

گرایش دوم را كه در نقطه مقابل گرایش اول یعنی شیوه معماری اوایل مدرن قرار دارد امروز بیشتر به همان نام «هنر نو» می شناسند. آزادی عمل و تأثیر عمده خلاقیت های ذهنی و فردی معماران در این گرایش كه از طیف وسیعی برخوردار است. به حدی است كه پوزنر آن را شیوه «ضد منطق گرایی» (Anti- Rationalism) نامیده است. استفاده آزاد از فرم ها و احجام، بكارگیری تزئینات و متیف های موارد دیگر از خلاقیتهای ذهنی و فردی معماران نشأت می گیرد، از جمله تأثیرهایی هستند كه شیوه هنر نو بر برخی از ساختمانهای آن دوره تهران گذاشته است.

علاوه بر تأثیر گرایش های مذكور بر معماری ساختمان ه ای تهران، شاید تأثیر گرایشی دیگر كه از كشور فرانسه به ارمغان آمده هستیم. جنبش هنر نو در فرانسه به علت قدرت و اعتبار «آكادمی» در شكلی خاص تجلی می یابد. در این گرایش ضمن رعایت برخی از اصول سبك نئوكلاسیك نظیر تقارن، رعایت سلسله مراتب فضایی استفاده از عناصر و قوانین تركیب سبك مذكور از تكنولوژی مدرن ساختمانی نیز استفاده شده، لیكن از تزئینات و پرداختن به جزئیات كه در سبك نئوكلاسیك وجود داشت خودداری شده است. این ساختمانها ضمن حفظ ویژگی سبك نئوكلاسیك نظیر تاریخ گرایی و یادمان گرایی به طرز شگفت آوری ساده و بی پیرایه شده اند. در كشور آلمان عوامل دیگری باعث ایجاد همین روند لیكن با نتایجی نسبتاً متفاوت گردید. به هر حال در دوره رضا شاه ساختمانهای دولتی و آموزشی زیادی تحت تأثیر گرایش های مذكور در تهران احداث شده است.

ساختمان زیبای دانشكده حقوق اثر مرحوم مهندس فروغی، و ساختمان زیبای دانشكده پزشكی اثر مرحوم ماكسیم سیرو از جمله نمونه هایی هستند كه تحت تأثیر معماری نئوكلاسیك فرانسه به وجود آمدند. هنچنین به دلیل ارتباط نزدیك ایران باكشور آلمان در دوره رضا شاه، فعالیت گروههای منهدسی آلمان در ایران، و بازگشت فارغ التحصیلان ایرانی از آلمان،تعدادی از ساختمان های دولتی تحت تأثیر معماری نئوكلاسیك این كشور و با خصوصیاتی كه قبلاً ذكر شد به وجود آمدند. ساختمان های راه آهن از بناهای شاخص معماری آلمان در ایران است.

معماری سبك ملی

در دوره رضا شاه دستیابی به شیوه ای از معماری كه معرف فرهنگ و تاریخ كه این مرز و بوم بوده از هویتی ویژه برخوردار باشد، اهمیت بسیاری یافت. بر این اساس دو عامل در ایجاد این معماری از اهمیت فراوانی برخوردار گشت. اول رجوع به معماری قبل از دوران اسلامی ایران و دوم استفاده از تكنولوژی مدرن غربی.

در این باره گرایش های بسیار متفاوتی به وجود آمد، و ساختمان های مختلفی بر اساس آن گرایش ها مطرح و اجرا شدند. عمارت شهربانی طرح مرحوم قلیج باغلیان و ساختمان شركت فرش از معماری دوران هخامنشی و بخصوص تخت جمشید الهام گرفته و بسیاری از عناصر معماری آن دوره در این ساختمان ها قابل ملاحظه است. ساختمان موزه ایران باستان اثر آندره گدار معمار معروف فرانسوی با الهام از طلاق كسرا كه از بناهای معروف دوره ساسانی است، طراحی شده است. عكس العمل های و انتقادهایی كه نسبت به استفاده مستقیم از سبك و عناصر معماری دوران قبل از اسلام به عمل آمد، و از سوی دیگر تأثیر شیوه معماری پالایش یافته را در چهارچوب معماری سبك ملی به ارمغان آورد. عمارت وزارتخانه خارجه نمونه بسیار متعالی این گرایش است كه در ضمن حفظ سادگی، استفاده از فرم كعبه زرتشت به صورتی كاملاً پالایش یافته در آن قابل مشاهده است. ساختمان زیبای دیگر كه در همین دوره احداث شده است باشگاه افسران است كه توسط گابریل گوركیان طراحی شده و ارطان هوانسیان نظارت بر ساخت بنا را به عهده داشته است.

جنبش معماری مدرن

از اواخر دوره رضا شاه و در ادامه شیوه معماری اوایل مدرن جنبش مدنیسم در تهران رواج یافت. در غرب جنبش مدنیزم در بین دو جنگ جهانی اشاعه یافت. این جنبش عملاً تفوق گرایشی و عملكرد گرایی در آن از اهمیت بسیاری برخوردار می باشند. تاریخ گرایی در معماری و هر آنچه با آن مرتبط بود به كنار گذاشته شده و استفاده از مصالح جدید بخصوص سیمان و بتن استفاده از اسكلات بتن آرمه، رعایت اصول بهداشتی نظیر برخورداری ساختمان از تهویه و نور مناسب افزایش سطح شیشه در بنا، استفاده از احجام اصلی هندسی، حذف تزئینات، بكارگیری اصول جدید زیباشناسی كه در نقاشی و هنرهای تجسمی اشاعه یافته بود، تزئینات

***

شیوه های و گرایش های معماری در تهران

الف: دوره قاجار

1- معماری سنتی حاشیه كویر

2- شیوه معماری اواخر قاجار (از اواسط دوره قاجار به بعد)

3- معماری التقاطی اروپا (از اواسط دروه قاجار به بعد)

ب: دوره پهلوی اول

1- ادامه سبك های اواخر قاجار و معماری نئوكلاسیک غرب

2- معماری اوایل مدرن « هنرنو »

3- معماری سبك ملی

4- معماری مدرن

ج: دوره پهلوی دوم