بررسی عمومی شهرهای اسلامی با تاثیر پذیری از تاریخ سیاسی شهر تهران

 

شهرهای اسلام و تاریخ سیاسی

منشا شهرها

 

ساده انگارنه است که تصور شود برخی از مفاهیم بنیادی مانند منشا شهر مفاهیمی سهل و ممتنع اند و هر کسی قادر است بر مبنای معلومات خود آنها را معنا کند. در حقیقت، برای دستیابی یه این مفاهیم به ظاهر بسیار ساده باید به پیشینه و سوابق مادی و معنوی آنها توجه کامل کرد.

اصولا بشر همواره درباره منشا هر پدیده و کاربردهای واقعی یا احتمالی آن کنجکاو بوده است. به نظر می رسد هر انسانی، بدون توجه به دنیای سازمان یافته سیاسی، اجتماعی، اقتصادی یا صنعتی ای که در آن متولد شده، برای استفاده بهینه از سازماندهی های اجتماعی همواره به دانش نیاز داشته است. در میان سازماندهیهای انسانی که طی تاریخ زندگانی بشر بر روی زمین وجود داشته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار بوده یکی نیز سازماندهی تاریخی است. این نکته به معنای همان پرسش های به ظاهر سهل و ممتنع در مورد چگونگی پیدایش پدیده های مختلف است که همواره ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. این پرسش ها در ابتدا شکل های ساده ای داشته اند، برای مثال: کی و در چه زمانی کوه هایی با اشکال عجیب و غریب در این سرزمین شکل گرفته اند؟ رودخانه جاری در این سرزمین از کجا، چگونه و چرا سرچشمه گرفته است؟…

این سوالات پله پله پیشرفت کرده و پیچیده تر می شود همان طور که در ادامه این کتاب نقل شده: چرا گوشت برخی از جانوران در یک جامعه خاص حلال و در جامعه دیگری حرام است؟ ازچه زمانی مردم ساکن این منطقه بوده اند؟

این پرسش ها و پاسخ های احتمالی آنها بخشی از تاریخ و فرهنگ انسانی را تشکیل می دهند و به زبانی ساده تر پاسخ های داده شده به این پرسش ها از سویی و خود این پرسش ها مجموعه تفکرات انسان در مورد آنچه پیش از وی در جامعه اتفاق افتاده ،از سوی دیگر سازنده بخشی از تاریخ بشری به شمار می رود.

با آنکه نوع پرسش و پاسخ ها با توجه به نوع جوامع، ترکیبات وپیچیدگی های موجود در آنها با یکدیگر تفاوت های اساسی دارد، اما منشا و ریشه اصلی تمام آنها در یک اصل کلی یعنی کنجکاوی و میل به دانستن وکشف خلاصه می شود.

شهر ظاهرا یک ساختار انسانی است که کسی آن را ابداع نکرده و از نظر اجتماعی همواره در حال تغییر و تبدیل بوده است. احتمالا یکی از پرسش های اساسی مردمان گذشته درمورد شهرها آن بوده که چرا شهرها به وجود آمده اند. این سوال احتمالا و در درجه اول درباره ی تمام شهرها و بعد در مورد شهر خودشان بوده است.

پرسش اساسی انسان معاصر آن است که برای مثال یک شهر بر اساس چه شرایطی پیدا شده، رشد و یا تغییر کرده تا به شکل امروزی خود در آمده یا بر عکس، به کلی سقوط کرده و از بین رفته است.پاسخ دادن به این پرسش به ظاهر ساده مشکل است و به کلیه تاریخ یک سرزمین و دخالت تمام عوامل تاریخی، اقتصادی و اجتماعی آن مربوط  می شود، اما نکته مشکل تر و پیچیده تر، توجیه و توضیح ارتباط منشا یک شهر و روند تکمیلی و انتقالی آن به معنای یک ساختار اجتماعی و شکل یک استقرار گاه دایم است.

اگر این نکته که با ایجاد شهرها پیدا شده شهرها باعث گسترش تمدن ها شده اند مورد پذیرش باشد، می توان گفت که منشا شهر ها و تمدن ها نیز از یکدیگر جدا نیستند. پس برای مطالعه چگونگی ایجاد شهرها و گسترش تمدن ابتدا باید تعاریف این معانی روشن شوند: برای مثال اگر معنای اصطلاح شهر در هر مقطع تاریخی و مکان جغرافیایی معلوم نباشد، نتیجه های به دست آمده از مطالعات چگونگی روند گسترش تمدن ها و شهر ها به احتمال بسیار زیاد مخدوش می شود و بنابراین شناسایی وبررسی منشا اولیه این پدیده بسیار لازم است.

برای آشنایی با این مفاهیم لازم است ابتدا به دوره ظهور انسان در جهان خاکی نگاهی کرد و گذری هر چند کوتاه و مختصر به تاریخ جوامع انسانی داشت که با پشت سر گذاشتن تجربیاتی سخت و طاقت فرسا و پس از گذشت هزاره های بسیار و تجربه های اولیه یک جانشینی و استقرار در روستاها کم کم و با ظهور عوامل جدید و ایجاد شرایط و وضعیت های  خاص اجتماعی استقرارگاه های اولیه خود را گسترش داد وبا ایجاد تغییر اساسی در سازماندهی اجتماعی خود موفق شد جوامع کوچک و پراکنده کشاورز و دامدار را در واحد های بزرگ تری جمع کند و با به وجود آوردن نظامی نوین، شهرهای اولیه و کوچکی را به وجود آورد. این سپس به تدریج، با به وجود آمدن شرایط جدیدتر و احساس نیاز به گسترش ببیشتر، بزرگ و بزرگ تر شدند و به این ترتیب واحد های نوینی به وجود آمد. ازسوی دیگر، با تشکیل سازمان های اداری مختلف و گسترده،کنترل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شهرها امکان پذیر شد و پایه های تشکیل نخستین دولت ها بنیان نهاده شد. مجموعه این حوادث در تاریخ بشری حدود شش هزار سال پیش به وقوع پیوسته است. گام نهادن به سوی شهرسازی و اصولا آغاز این پدیده در تاریخ بشری پیشینه ای طولانی دارد.

به صورت بسیار کلی می توان گفت شهر منشای بسیار دور و قدیمی دارد و پیشینه نخستین شهرها به پیش از پنج هزار سال پیش می رسد. شهرها، طی تاریخ نسبتا طولانی خود هر از گاهی شاهد تغییرات وسیع و ژرفی در شرایط و وضعیت صنعتی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و به ویژه جمعیتی خود بوده اند. هرچند هنوز برای تعریف معنای واژه شهر اتفاق نظری بین دانشمندان وجود ندارد، اما پژوهشگران باستان شناس واژه شهر را به گروهی از واحد های استقراری باستانی اطلاق می کنند که این واژه امروزه در مورد آنها مصداق نمی یابد و اصولا شباهتی با شهرهای امروزی ندارد. یکی از اختلاف های اساسی بین شهر های دیروز و امروز اندازه های آنان است. شهرهای باستانی، کوچک و برخی از آنها بسیار کوچک بودند و در مقایسه با شهر های امروزی آنها را حداکثر می توان یک روستای متوسط نامید: اما تفاوت اساسی بین این شهر ها به مجموعه های مختلف سازمان ها تشکیلات اجتماعی اقتصادی و شیوه های زندگی شهروندان، به ویژه به رابطه بین آنها مربوط می شود: این عوامل در شهر های باستانی از شکل امروزی ساده تر بودند و پیچیدگی های ناشی از اشکال جدید زندگانی امروزی در آن وجود نداشته است.

شهرهای اسلامی و تاریخ سیاسی

((کتاب نخستین شهرهای فلات ایران”جلد اول”)دکتر سیدمنصور سیدسجادی)

 

مقدمه

معماری، یکی از شاخه های مهم هنر و فنون تمدن بشری است که از روزگار پیش از تاریخ تاکنون مورد توجه گروه های مختلف انسانی قرار گرفته و در تکامل گسترش آن،سعی وافر به عمل آمده است.در طی این دوران،معماری علاوه بر رفع نیازهای کاربردی، عرصه ای برای هنرنمایی استادکاران و ظهور هنرهای مختلف و نمایش شکوه و عظمت بنیانگذاران آن بوده است.

در میان زیر مجموعه های معماری، معماری مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده،به طوری که درطول تاریخ،باشکوه ترین و زیباترین بنای هرشهر و روستا (علی رغم تنوع تفاوت بسیار موجود در اعتقادات و مذاهب)، همچنین ارزشمندترین هنرها و پیچیده ترین تکنیک ها را شامل  می شده است. سابقه معماری مذهبی در ساخت معابد و نیایشگاه ها،به دوره پیش از تاریخ و شکل گیری اولین روستاها(حدود ده هزار سال قبل)بر می گردد. بقایای این بناها را می توان در تمدن های بزرگ ایران، بین النهرین، آسیای صغیر، مصر و نقاط دیگر مشاهده کرد. این گونه بناها به مدت چند هزار سال مهم ترین و با شکوه ترین بناهای موجود بودند تا اینکه در دوره های جدید تر تشیکل پادشاهی های بزرگ،کاخ ها و بناهای حکومتی به رقابت با آن ها قد بر افراشتند.

 

معماری ایران پیش از اسلام

معماری ایران در دوره پیش از تاریخ

از آن هنگام که انسان به دشت ها روی آورد و غارها و پناهگاهای طبیعی را ترک کرد. نیاز به سرپناهی که او را از شر حیوانات وحشی و سوزش سرما و تابش آفتاب محافظت کند احساس شد.ابتدایی ترین این سرپناه ها از چوب شاخ و برگ درختان ساخته شد اما به جهت ناکارآمدی این مواد،به تدریج قطعات سنگ و چانه های گل جایگزین آن ها در ساخت سرپناه شد.مردمان پیش از تاریخ با روی هم قرار دادن قطعات سنگ با کمک ملات گل چانه های گلی،دیوارهایی ساخته و فضای میانی آن ها را با استفاده از تیرهای چوبی مسقف کردند.این معماری  ساده باگذشت هزاران سال بی آنکه تغییرات عمده ای را پذیرا شده باشد،درمعماری مسکونی روستاهای ایران تداوم یافته است.در مراحل بعد با ساخت خشت و نیز تحول در نقشه های معماری،پیشرفت بزرگی در زمینه ی معماری حاصل شد.

در ایران اولین استقرارها در فضای آزاد به هزاره ی دهم تا هشتم قبل از میلاد بر می گردد که بقایای آن ها در تپه آسیاب و تبه سراب (هول ،1381:61،104) در منطقه کرمانشاه به دست آمده است.تداوم این معماری درتپه ی گنج دره(مربوط به 8500 _7000 ق م.)،در37 کیلومتری شرق کرمانشاه قابل مطالعه است: «معماری گنج دره بسیار شگفت انگیز،متنوع و بدیع است. در این معماری جز در چند مورد استثنایی از سنگ استفاده نشده است. تمامی ساختمان ها به وسیله ی گل و خشت و با استفاده از تیر و تیرچه ی چوبی و نی برای تقویت دیوارها، کف و سقف ها بر پا شده اند. متمایزترین خشت ها با طول زیاد(برخی نزدیک به یک متر)با یک رویه ی مسطح و رویه ی دیگر محدب، که در برش با انحنایی در انتها شکل مخروطی به خود می گیرند ساخته شده اند. لابه لای این خشت های پهن شده که رویه ی مسطح ان ها رو به بالاست،ملات گل مناسبی قرار گرفته که با ضخامت بیشتری به صورت اندود سطوح داخلی و خارجی دیوارها را نیز پوشش داده است. در داخل بعضی دیوارها شمع یا ستون تعبیه شده است… .ساختمان ها حجم کوچکی دارند و عموما راست گوشه اند و یا گوشه ها دارای  انحنای کمی هستند.

 

معماری مساجد صدر اسلام

نام مسجد به طوری که در قرآن کریم بدان اشاره  شده،به محلی اطلاق می گردد که در آن خداوند عبادت می شود. مسجد در اعتقادات اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در مساجد جامع علاوه بر انجام مراسم عبادی،به نام حاکم شرع و خلیفه ی اسلامی خطبه می خواندند و مسجد به عنوان مرکز سیاسی، علمی و مذهبی به شمار می رفت.همچنین در این دوره، بخشی از مسجد برای احداث کتابخانه و تشکیل کلاس های مختلف اختصاص می یافت.

 

مسجد پیامبر / مسجد مدینه

مدینه در 39درجه و36دقیقه ی طول جغرافیایی و24درجه و 28دقیقه ی عرض جغرافیایی واقع شده است و از سطح دریا حدود597متر ارتفاع دارد. هوای مدینه گرم است ولی در تابستان بادهای معتدل و لطیف بر آن می ورزد(حاج سید جوادی،119:1362).حضرت محمد(ص)بعد از هجرت به مدینه با خریداری زمینی به ده دینار و با کمک انصار و مهاجر شروع به ساخت اولین مسجد در آنجا نمودند. معماری این مسجد با توجه به توصیفاتی که از آن شده، بسیار ساده و بی آلایش بوده و به نظر می رسد شامل محوطه ی چهار گوشی محدود به دیوار های کوتاه بوده که قسمتی از آن پوشش سبکی داشته است(شکل های ش 28). در دوره بعد،بنابه مقتضیات زمان برای اقامت بی سرپناهان(اصحاب صفه) و امورات دیگر، قسمت های جدیدی به بنای اصلی الحاق گردیده. برای ساخت این مسجد ابتدا سطح زمین را صاف نموده سپس مسجد را بر ان بنا کردند.با توجه به مدارک متعدد به نظر می رسد که مصالح این مسجد از خشت وملات گل و پایه ی ستون های آن از سنگ بوده است.

به نظر می رسد هنگام تغییر قبله، در جهت شبستان ستوندار این مسجد تغییراتی صورت گرفته و آن را منطبق با قبله جدید ساخته باشند.«بنا به روایت سمهودی هفت سال بعد از بنای مسجد،جابرای نمازگزاران تنگ شده لذا پیامبر دستور گسترش مسجد را دادند و به تعداد ستون ها و استحکام پوشش سقف افزودند. دراین زمان به نظر می رسد ارتفاع دیوارها نیز3.5متر بوده باشد»
(همان :123). بعد از این تغییرات به نظر می رسد مساحت مسجد به 50*50متر مربع افزایش یافته باشد.

 

مسجد کوفه در عراق

در سال 15ق./637م.سعد بن وصاق بر ساسانیان غلبه یافت و کوفه را در جنوب بین النهرین و در جانب غرب رودخانه ی فرات در حوزه ی فرهنگی ایران ساسانی بنیاد نهاد و در آن بناهایی به سبک ایران ساسانی ساخت که موجب خشم خلیفه و عزل سعد گردید.بقایای پلان دارالاماره ی کوفه مشخص می سازد که این بنا به سبک ساسانی ساخته شده است(شکل ش 29). «در این مجتمع بناها در اطراف یک حیاط مرکزی ساخته شده اند که در چهار جانب آن چهار ایوان قرار دارد. ایوان جنوبی به سالن وسیعی که به یک اتاق چهار در منتهی می شود راه دارد. به احتمال زیاد اتاق مزبور دارای پوشش گنبدی بوده است»(هوگ،1355:16).

 

قبة الصخرة

قبة الصخرة قدیمی ترین شاهکار هنر معماری اسلامی است که امروزه پا برجاست. عبدالملک، خلیفه ی اموی در سال 69ق./688م.کار ساخت این بنا را آغاز کرد و بر اساس کتیبه ی مکشوفه، در سال 72-73 آن را به پایان رسانید. این بنا بر روی صخره ی «موریا»یکی از قدیمی ترین اماکن مقدس جهان ساخته شده است.

قبة الصخره در وسط میدان وسیعی بنا شده که طول آن به 500 متر می رسد. بنا را بر روی یک قسمت از سنگ های سفید به صورت مربع مستطیل ساخته اند و از سطح زمین 3 متر ارتفاع دارد و به وسیله ی پله های زیادی که در اطراف ساخته اند به آنجا می روند. اطراف آن طاق های جناغی در روی ستون هایی از سنگ مرمر بنا شده است که جلوه ی خاصی به بنا داده است(لوبون،1358: 186_185).

«پلان این مسجد هشت ضلعی است و در چهار جهت اصلی آن چهار ورودی تعبیه شده است. دیوارهای خارجی مسجد تا خط پایین پنجره ها از قطعات سنگ مرمر پوشیده است.دیوارهای خارجی مسجد تا خط پایین پنجره ها از قطعات سنگ مرمر پوشیده است.از این قسمت به بالا در ابتدا، چون گنبد بزرگ آن چوبی بود که در سال 1554 م.توسط ترک ها کاشی کاری گردید. گنبد کنونی،دوپوسته ی چوبی با پوشش طلایی در قرن 12م.برپا گردیده است»(هوگ1355 :19).

در دیوار تکیه گاه گنبد و بر بالای ستون های داخلی، تزیینات موزاییک کاری دیده می شود که نقوش آن عبارتند از: تصویر تاک استیلیزه و گوهر نشان که در آن ها نشانه های ساسانی و بیزانسی قابل شناسایی است(همان:24). در مطالعه ی کلی پلان و شیوه ی ساختمانی این بنا در آغاز ساخت و مقایسه آن با معماری کلیسا های بیزانسی،می توان گفت که معماری این بنا تا حد بسیار زیادی(از جهات ساخت گنبد چوبی،طرح هشت ضلعی و تزیینات)، متاثر از بیزانس بوده است(همان جا).

* * * * * * *

تاریخ سیاسی شهرهای اسلامی 

نگاهی به تاریخ سیاسی ایران

در سده های نخستین اسلامی

 

پیروزی اعراب مسلمان

 

در اواخر دوره ی ساسانی دولت ایران از نظر نظامی،سیاسی، فرهنگی و مذهبی به مرحله ی فرسودگی و فرو پاشی رسیده بود. جنگ های فرسایشی با روم، مالیات های سنگین، سخت گیری های سیاسی و مذهبی، غرق شدن شاهان و طبقه ی اشراف در تجملات، فقر عمومی، فساد سیاسی دربار، خیانت ها، توطئه ها و…

عامل ضعف مفرط و رکود درونی دولت و از طرف دیگر نارضایتی عموم مردم شده بود. عدم اقتدار و کفایت سیاسی در اواخر این دوره به قدری بود که در مدت کوتاهی شاهان متعددی به تخت نشسته و مدت زمان اندکی حکومت کرده و اکثرا با توطئه از تخت به زیر کشیده شدند و این ضعف و تزلزل مصادف با زمانی است که اسلام در شبه جزیره ی عربستان پا گرفته و اعراب جهت گسترش دین و جهان گشایی شوری پیدا کرده بودند. نخستین برخورد میان اعراب مسلمان و ایرانیان در ایام خلافت ابوبکر(11_13ق./631_634م.) به وقوع پیوست. در این زمان قبایل بکر بن وائل در ناحیه ی فرات دست اندازی هایی به داخل خاک ایران کردند، در ادامه این درگیری ها خالد از طرف ابوبکر مامور این منطقه شد و طی چند جنگ محدود،نیرو های ایران شکست خوردند و حیره به تصرف اعراب در آمد. بعد از این تاریخ اعراب در جنگ با ایران شجاعت بیشتری یافتند. در زمان خلافت عمر،سعد بن ابی وقاص با بسیج نیروهای زیاد به مقابله با لشکر ایران به فرماندهی رستم بن فرخزاد شتافت.این جنگ در تاریخ به جنگ قادسیه معروف شد که به شکست ایرانیان انجامید(فرای1363:16).

دو ماه بعد سعد به دستور خلیفه آهنگ مدائن کرد. مسلمانان بی هیچ برخورد قابل ذکری خود را به دیوارهای تیسفون رساندند و بعد از محاصره ی طولانی، مدائن به تصرف اعراب در آمد. بعد از این پیروزی اعراب به تعقیب یزدگرد و فتح نواحی مرکزی و شرقی ایران پرداخته و به باقی مانده ی سپاه ایران شکست های دیگری تحمیل کردند. 14ماه بعد از فتح مدائن کوفه به عنوان پادگان نظامی مسلمانان در بین النهرین جنوبی بود.

اعراب مسلمان در سال 21_22ق./641_642م. شوشتر را فتح کردند. یزدگرد در آخرین مقاومتش در نهاوند (21_22ق./641_642م.) شکست خورد و این آخرین مقاومت متشکل ایرانیان در برابر اعراب بود و بعد از آن سلسله ی ساسانی مضمحل شد(اشپولر،1364:17).

 

تمدن و فرهنگ ایران در قرون نخستین اسلامی

آنچه مسلم است در دو قرن اولیه اسلامی در ایران که با فتح ایران و استحکام تسلط اعراب بر ایران مصادف بود. به هیچ وجه زمینه برای گسترش هنر و معماری مساعد نبوده است و لشگریان عرب نیز فرهنگ و تمدن غنی نداشتند که با خود به ارمغان آورده باشند. شاهان ساسانی که حامیان هنر و معماری بودند، از بین رفته و آفرینش های بزرگ هنری راکد مانده بودند.

((کتاب معماری مساجد ایران)مریم محمدی)

 

طهران به پایتختی انتخاب می شود

پس از فوت کریم خان زند آقا محمد خان قاجار در سال 1193هجری با چهارده نفر از بستگان خود از شیراز فرار کرده ابتدا خود را به حضرت عبدالعظیم رسانیده و آنگاه به میان ایل و قبیله خود باز می گردد،در طهران سر سلسه ی قاجاریه نظر به داعیه ای که برای سلطنت ایران داشت عده ای سوار به گرد خود جمع آورده و پس از چندین جنگ که با غفور خان حاکم طهران کرد بالاخره این شهر را به تصرف خود در آورده و در یکشنبه  یازدهم جمادی الثانی سال 1200،هجری قمری که مصادف با نوروز بود در همان تالاری که روزی به عنوان اسیری و گروگان به خدمت پادشاه زندیه آورده شده بود به تخت سلطنت ایران تکیه زد و پس از استقرار و رسیدن به قدرت به علت افکار و اندیشه های دور و درازی که در سر داشت و طالب مقام و خلافت اسلامی بود طهران را دارالخلافه نامیده و به عنوان پایتخت انتخاب کرد و از این سال فصل نوین ترقی و پیشرفت این شهر آغاز گردید،علت و دلیل اساسی انتخاب شهر بیست هزار نفری طهران جز نزدیکی این شهر به بلوکات نسبتا حاصلخیز و قرب جوار آن با مساکن ایلات افشار ساوجبلاغ و عرب ورامین که هواخواهان او بوده اند و همچنین نزدیکی آن با استرآباد و مازندران که در حقیقت ستاد نیروی او بوده چیز دیگری نبوده است، این پادشاه علاقه و عشق زیادی به باقی گذاشتن نام خود از طریق ساختن بناهای عالی نشان نداده و از او جز تخت مرمر که اسلوب ساختمان آن همان شیوه ساختمان تالار های عمارت کریم خانی شیراز و اثرهوی و هوس و اشتیاق دوران اسارتش بوده است بنائی از وی به یادگار نمانده است و حتی معروف است که سنگهای مرمر ستونها و آئینه های آنرا از تالار سلام کریم خانی کنده و اینجا کار گذاشته اند.

                         

     ((طهران عهد ناصری)نویسنده ناصر نجمی)

 

معنی نام تهران

پیش از آنکه به توصیف تهران قدیم بپردازیم.لازم است اشاره ای به معنی نام تهران بنماییم.

در ریشه شناسی عامیانه نامواژه ی تهران را به دو بخش ته+ران تجزیه کرده اند و آن را به معنی فردی که حیوانات یا افراد دیگر را پیش می راند و یا در اعماق(زیرزمین) خانه داشته اند. البته این معنی نیز بر پایه نوشته های یاقوت حمودی در معجم البدان و زکریا قزوینی در ثارالبلاد و اخبار العباد است،که می گویند:

«تهرانی ها در خانه هایی زیر زمین زندگی می کنند.»

فرآیند شهر گرایی، شهرنشینی، شهرسازی ایران را با توجه به منابع و مدارک موجود و حرکت از تحلیلی ریخت شناسانه می توان در سه دوره ی عمده و کلی مورد بررسی قرار داد،باتوجه به اینکه این دسته بندی عمومی ویژگی های مقاطع درونی هر دوره را از یاد نخواهد برد. این سه دوره عبارتند از:

اول:سیر تحول شهر نشینی، شهرگرایی و شهر سازی قبل از اسلام،این دوره حدودا از قرن ق.م.آغاز شده و تا هفتم میلادی ادامه می یابد.این دوره منطبق بر شروع تمدن شهری ایرانی بوده و با حمله مسلمانان به ایران و فتح ایران به دست آنان پایان می پذیرد.

دوم:سیر تحول شهر نشینی،شهر گرایی و شهر سازی بعد از اسلام،این دوره با استقرار اولین حکومت های مستقل داخلی در ایران شروع شده و تا سال 1200قمری، 1165شمسی و 1876میلادی،عصر صنعت و شروع سلسه قاجار ادامه می یابد.

سوم:سیر تحول شهرنشینی، شهر گرایی و شهر سازی در دوران معاصر،این دوره با استقرار حکومت قاجار در ایران شروع و تا سال 1357شمسی، 1979میلادی ادامه می یابد.

هنگامی که اسلام امپراطوریهای رم شرقی و ایران را می گشاید، سیر تحول شهرنشینی، شهر گرایی در مناطق تحت سلطه ی این دو امپراطوری کاملا مشهود است. نظام شهری و شبکه سراسری شهر ها از عوامل پایه ای نظام سیاسی دولتهای ساسانی و رمی است.در ایران نظام شهری منبعث از دولت قاهر مرکزی و سلسله مراتب اجتماعی کاستی است، در رم شرقی، فلسفه شهروند رمی هنوز حکم می راند.

قرن هفتم میلادی قرنی است که اسلام نه تنها به عنوان “دین”با دستورالعمل های فقط مذهبی بلکه به عنوان یک”جهان بینی”برای شکل بخشیدن به جامعه، در«شهرمکه»تولد می یابد و در همان نخستین حرکتها و تهاجم های خویش برای خروج از«حجاز»و پیشروی به سوی بین النهرین و از آن ره،ایران و رم  شرقی نخستین شهر خویش”کوفه”را در خارج از محدوده های حجاز بنا می کند.

شهرهای اسلامی، چون شهر قرون وسطایی نسبت به منطقه ی پیرامونش امتیازات خاصی را ندارد. چون شهر سلامی از قوانین مدون جهان بینی اسلامی تبعیت می کند و در این قوانین امتیازات استثنایی برای مردمان وجود ندارد. در این قوانین فقط امت یعنی اجتماع مومنان صرف نظر از امکان  استقرار آنها که به جهان بینی اسلامی اعتقاد دارند و در راه آن جهاد می کنند،نسبت به دیگران دارای امتیازات خاص هستند. شهروند شهرهای اسلامی چون روستایی و یا ایلیاتی معتقد به جهان بینی اسلامی، فقط و فقط فرمانبردار احکام اسلامی،اما،خلیفه و یا نمایندگان آنهاهستند، بنابراین شهر دارای زندگی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات نیست و بدین قرار تفاوتی بین شهر و ده جز تفاوتهای کالبدی ناشی از جمعیت، استقرار دیوانها، جامع و … وجود ندارد.

از جمله عوامل مشخصه ی شهرهای اسلامی می توان به مسجد اشاره کرد.

((سرگذشت تهران)اثر حسین شهیدی مازندرانی)(بیژن)

 

الف)مسجد

 

با توجه به اینکه دولت اسلامی در شهر تولد می یابد و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در مسجد صورت می گیرد بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهرهای اسلامی تبدیل می گردد. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومتهای محلی سکونت گاهی به مقام شهر می رسد که صاحب جامع باشد.

نخستین مکانی که به هنگام فتح یک شهر ساخته می شود یا معبد،آتشگاه و یا کلیسائی بدان منظور تغییر شکل می یابد،مسجد جامع است.با بر پا شدن مسجد جامع،کانون زیستی پیرامون آن شهر تلقی می گردد.اگر قبل از این شهر وجود می داشته،نقش آن تقویت می گردد و اگر بیش از این شهری موجود نبوده است، مکان، ارتقای سلسله مراتبی می یابد و به عنوان شهر تلقی می گردد،اتلاق این عنوان به معنای حضور و تسلط دولت اسلامی بر منطقه ای است که به آن شهر چه از نظر سیاسی و چه اقتصادی وابسته می شود…

 

بازار

استقرار دولت اسلامی و تسلط آن بر کشورهایی با قوانین و مقررات تجاری بس گسترده،سبب می گردد تا این دولت از سوئی از همه این مقررات و قوانین بهره برد و از سوی دیگر آن را با موازین شرعی هماهنگ کند. گستردگی امپراطوری اسلامی از اسپانیا گرفته تا همسایگی چین،وجود قوانین و مقرارت تجاری و بازرگانی منبعث از شریعت، امنیت نسبی در پهنه امپراطوری،علل پایه رونق بیش از پیش موجود بازار،هفتم ه.ق.(نهم تا14میلادی)می گردد. وجود قرینه های از پیش موجود بازار، میدان در کشورهای مفتوحه به این دو عنصر نقش اساسی در سازماندهی شهرهای اسلامی می بخشد.به گونه ای که با تقریبی نزدیک به یقین از بازار می توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی متشکله شهرهای اسلامی یاد کرد. با توجه به سنت باقیمانده از شهر دوره ساسانی، بازار شهر را در می نوردد و از میدان اصلی شهر مقر حکومتی به سوی دیوار و بارو کشیده شده و سپس در ورای آن تا حدی معقول گسترش می یابد. تغییر مهم در سازمان کالبدی بازار و تنظیم فضائی آن را وجود مسجد جامع ایجاد می کند…

 

ج)محله

علی رغم آنکه در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد هر گونه قشربندی اجتماعی بر مبنای قوم، نژاد، سنت و…نفی می گردد به هنگام تشکیل امپراطوری متمرکز و سپس غیر متمرکز اسلامی، رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری در سرزمین های مفتوحه بسرعت انجام می پذیرد.گو اینکه دیگر از تشکیل محلات بر حسب نظام کاستی یا شهروندی خاص خبری نیست ولی در مقابل با ایجاد محلاتی برحسب قوم و قبیله،نژاد،مذهب،زبان،فرقه و… مواجه هستیم. در شکل گیری مفهوم جدید، شاهد ترکیبی از سه جامعه ی شهری و روستایی و ایلیاتی هستیم. به عبارتی دیگر برای اولین بار در تاریخ شهر گرایی و شهر نشینی… لااقل در محدوده ی سرزمینهائی که فرهنگ اسلامی ایرانی در آنها جاری بوده و تمدن پارسی در آنها ریشه داشت است، با محلاتی از شهر روبرو می شویم که ساکنین آن یعنی جامعه شهری پیوندی چند سویه و در هم تنیده با ساکنین روستاهای هم کیش، هم مذهب، هم زبان، هم قبیله و…خود یعنی جامعه روستایی دارند و این جامعه نیز بلافاصله خود را به قوم و قبیله ای رجوع می دهد به جامعه ی ایلی، که معمولا چندین روستا و در بسیاری موارد منطقه ای را در حیطه روابط تولیدی و فرهنگی خود دارد…

((کتاب شارتاشهر) تالیف دکتر سید محسن حبیبی)

نویسنده : پویا قمصری، سینا نفیسی پور

واژه ها: تاریخ سیاسی شهرهای اسلامی، شهرهای اسلامی و تاریخ سیاسی، شهرهای اسلامی ایران، تاریخ شهرهای اسلامی، تاثیر پذیری شهرهای اسلامی، تاریخچه شهرهای اسلامی